Francisco Goya

Francisco José de Goya y Lucientes (30 maart 1746 – 16 april 1828) staat als een monumentale figuur in de kunstgeschiedenis, vaak beschouwd als de laatste van de Oude Meesters en de eerste van de modernen. Geboren in Fuendetodos, Spanje, begon Goya's artistieke reis in Zaragoza onder José Luzán y Martínez. Later verhuisde hij naar Madrid om te studeren bij Anton Raphael Mengs, een vooraanstaand hofschilder, hoewel hun relatie naar verluidt gespannen was. In 1773 trouwde Goya met Josefa Bayeu, zus van de hofschilder Francisco Bayeu, een connectie die gunstig zou blijken voor zijn vroege carrière. Zijn vormingsjaren werden gekenmerkt door blootstelling aan diverse artistieke tradities, waaronder de Italiaanse barok via zijn studies in Rome in 1771, en de blijvende invloed van Spaanse meesters zoals Diego Velázquez, wiens werken hij nauwgezet kopieerde in etsen. Deze periode legde de basis voor een carrière die de Spaanse kunst drastisch zou hervormen.

Goya's opkomst in de kunstwereld versnelde in 1775 toen hij begon met het ontwerpen van tapijtkartons voor de Koninklijke Tapijtfabriek van Santa Bárbara. Deze vroege werken, meer dan zestig in aantal, beeldden scènes uit het hedendaagse aristocratische en populaire leven af in rococostijl, vaak doordrenkt met een subtiel realisme. Hoewel tapijtontwerp niet de meest prestigieuze bezigheid was, bracht het Goya onder de aandacht van het Spaanse hof. Zijn reputatie als portretschilder groeide en hij ontving opdrachten van de Spaanse elite. In 1786 werd hij benoemd tot schilder van koning Karel III, en in 1789 tot hofschilder van Karel IV, en bereikte uiteindelijk in 1799 de gewaardeerde rang van Eerste Hofschilder. Zijn koninklijke portretten, zoals het iconische "De familie van Karel IV" (1800-01), zijn opmerkelijk vanwege hun onwankelbare psychologische inzicht, vaak opgevat als subtiel kritisch ten opzichte van hun onderwerpen. Gedurende deze periode schilderde hij ook de gedurfde "De naakte Maja" en "De geklede Maja" (ca. 1800-05), waarschijnlijk voor Manuel Godoy, waarmee hij zijn veelzijdigheid en bereidheid om conventies uit te dagen demonstreerde.

Een diepgaand keerpunt in Goya's leven en kunst vond plaats in 1792-1793 toen een ernstige, niet-gediagnosticeerde ziekte hem permanent doof maakte. Deze persoonlijke crisis leidde tot een dramatische verschuiving in zijn werk, dat steeds introspectiever, donkerder en pessimistischer werd. Terwijl hij zijn officiële taken voortzette, begon Goya thema's van menselijke dwaasheid, corruptie en lijden met ongekende intensiteit te verkennen. Deze periode zag de creatie van "Los Caprichos" (gepubliceerd in 1799), een serie van 80 etsen die satire en groteske beelden gebruikten om de Spaanse samenleving, de kerk en bijgeloof te bekritiseren, beroemd samengevat door de plaat "De slaap van de rede baart monsters". Zijn kabinetsschilderijen op tin, zoals "Gekkenhuis" (1794), geschilderd tijdens zijn herstel, onthulden verder zijn gekwelde verbeelding en zijn kritische observaties van de menselijke conditie, onderwerpen die vaak afwezig waren in zijn opdrachtwerken.

De Napoleontische invasie van Spanje in 1808 en de daaropvolgende Spaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1808-1814) troffen Goya diep en beïnvloedden zijn kunst ingrijpend. Hoewel hij zijn positie als hofschilder behield onder Joseph Bonaparte, de broer van Napoleon, documenteerde Goya de gruwelen van het conflict met schrijnende eerlijkheid. Zijn serie etsen, "De rampen van de oorlog" (gemaakt 1810-1820, gepubliceerd 1863), geldt als een van de krachtigste antikrijgsverklaringen in de kunstgeschiedenis, en beeldt scènes af van brutaal geweld, hongersnood en menselijke degradatie zonder romantiek. Om de Spaanse opstand tegen de Fransen te herdenken, schilderde hij in 1814 twee monumentale meesterwerken: "De tweede mei 1808" en "De derde mei 1808", die de brute realiteit en emotionele impact van oorlog met rauwe directheid overbrengen. Na de restauratie van Ferdinand VII werd Goya hersteld in zijn functie, maar zijn relatie met het repressieve regime raakte gespannen.

Gedesillusioneerd door het politieke en sociale klimaat in Spanje onder het reactionaire bewind van Ferdinand VII, trok Goya zich steeds meer terug. Tussen 1819 en 1823 versierde hij de muren van zijn landhuis, de Quinta del Sordo (Huis van de Dove), met een serie van veertien muurschilderingen bekend als de "Zwarte Schilderijen". Deze raadselachtige en verontrustende werken, waaronder "Saturnus verslindt zijn zoon", werden rechtstreeks op pleisterwerk geschilderd en waren waarschijnlijk nooit bedoeld voor openbare vertoning. Uitgevoerd in een somber palet met expressieve, bijna gewelddadige penseelstreken, verdiepen ze zich in thema's als waanzin, wanhoop, hekserij en de donkere aspecten van de mensheid, en weerspiegelen ze Goya's diepe pessimisme. In 1824, onder vermelding van gezondheidsredenen maar waarschijnlijk ook vanwege de onderdrukkende politieke sfeer, ging Goya in vrijwillige ballingschap in Bordeaux, Frankrijk, vergezeld door Leocadia Weiss en haar dochter Rosario. Hij bleef productief werken in Bordeaux, verkende lithografie en produceerde opmerkelijke portretten tot aan zijn dood op 16 april 1828.

De nalatenschap van Francisco Goya is immens en veelzijdig. Hij overbrugde meesterlijk de tradities van de Oude Meesters met de ontluikende geest van het modernisme, en creëerde een oeuvre dat zowel tijdloos is als diep geworteld in zijn historische context. Zijn onwankelbare realisme, psychologische diepgang, innovatieve prenttechnieken en onverschrokken sociale en politieke commentaar beïnvloedden latere generaties kunstenaars diepgaand, van romantische schilders als Delacroix tot realisten, impressionisten als Manet, en 20e-eeuwse reuzen als Picasso en de surrealisten. Goya's verkenning van de menselijke psyche, zijn kritiek op macht en zijn afbeelding van de gruwelen van oorlog blijven resoneren bij het hedendaagse publiek, en bevestigen zijn status als een revolutionaire kunstenaar wiens werk krachtig relevant blijft.